بررسی اصالت سبک شعر فرید ( قادر طهماسبی)

فرید – قادر طهماسبی – از شاعران برجسته انقلاب و هشت سال دفاع مقدس است. او در سال 1331 در میانه به دنیا آمد. دبستان و دبیرستان را در همین شهر سپری کرد و پس از اقامتهای کوتاه و بلند در شهرهای مختلف ، در اصفهان ساکن شد. ابتدا با کانون پرورش فکری کودک و نوجوان همکاری کرد و پس از آن همکاریش را با جهاد دانشگاهی ادامه داد. وی در طول سالهای 61 تا 68 چند داستان کوتاه نوشت و اشعارش در مجلات ، نشریات و گاه در مجموعه ها منتشر می شد. سالهای پس از جنگ به تهران رفت و عشق بی غروب ، گزینه های ادبی نیستان و روزی به رنگ خون را منتشر کرد. در سالهای 1385 و 1386 سه مجموعه، با عنوان پری ستاره ها – مجموعه غزل – پری بهانه ها – مجموعه مثنوی – و پری شدگان – مجموعه اشعار نیمایی – را به چاپ رسانید. فرید شاعر برجسته انقلاب با سبک و سیاق خاص خویش چهره ای زیبا از شعر انقلاب و دفاع مقدس را به نمایش گذاشت. سروده های او به شهرتی بیش از نام شاعر دست یافت تا آنجا که اشعارش نجواگر گوش طبقات مختلف جامعه شد. سر نی در نینوا می ماند اگر زینب نبود کربلا در کربلا می ماند اگر زینب نبود (فرید،1387: 249) سبکباران خرامیدند و رفتند مرا بیچاره نامیدند و رفتند سواران لحظه ای تمکین نکردند ترحم بر من مسکین نکردند و... (فرید،1386: 36) بارز کردن ویژگیها و ارزشهای شعر دفاع مقدس و معرفی یکی از شاعران برجسته و تقریباً گمنام آن ، در سایه بررسی و تحلیل سبک اشعار فرید ، از جمله اهداف این رساله است. سیر شعر انقلاب و دفاع مقدس به عنوان جریانی تازه و نوپا در ادب فارسی همچنان ادامه دارد. برخی این جریان نوظهور ، که تنها چند دهه از عمر او می گذرد را فاقد سبکی آشکار دانسته اند ، ویژگی ها و خصایص بسیاری ،که برای شعر انقلاب و دفاع مقدس در نظر گرفته شده در سروده های شاعران آن نیز برجسته است و از سیری هدفمند و دارای سبک حکایت می کند، ویژگیهایی همچون: انعکاس معارف و مضامین اسلامی ، توجه به غزل و تجلی حماسه و مرثیه در آن ، پیوند حماسه و عرفان ، انتظار منجی عالم ، ورود مسائل اجتماعی سیاسی به شعر انقلاب ، غفلت ستیزی و دعوت به بیداری ، بازگشت به عشق آسمانی عرفانی ، بازگشت به خویشتن و مبارزه با طبقه روشنفکر غربزده ، روی آوردن به مفاهیم انتزاعی- به علت استفاده وسیع از مفاهیم دینی و عرفانی- ، روی آوردن به قالب های سنتی شعر فارسی ، استفاده از تلمیحات دینی و ایمانی ، فقدان هویت سبکی مشخص ، دفاع مقدس ، دگرگونی محتوا و... (ر.ک: یاحقی،1374 : 253-257 و اکبری،1371: 11-16 و کاکایی، 1376: 4-7 و اولیایی،1373: 57-44 و تجلیل ،1373: 98-91 و اکبری ، 1373: 19-13 و جوادی نیا، 1377: 69-56 و رحمدل ، 1373: 204 و 205) . بررسی ، استخراج و طبقه بندی شاخصه های بارز و پر بسامد آثار فرید و ویژگیهای سبکی او در سطوح مختلفی چون زبانی ، ادبی و فکری که تحت عنوان اصالت سبک آثار او در این رساله مورد بررسی قرار گرفت ، به شناخت بهتر شعر دفاع مقدس و شعر پس از انقلاب و در پی آن به معرفت و شناخت بهتر رویکردها و تحولات شعر معاصر خواهد انجامید . در این تحقیق برجسته ترین اشعار فرید که شامل غزلها ، مثنوی ها و اشعار نیمایی او در سه دفتر پری ستاره ها ، پری بهانه ها و پری شدگان است مورد بررسی قرار گرفت و نتایج آن به صورتهای مختلفی مثل ارائه جدول و نمودار برای خواننده به تصویر کشیده شد.لازم به ذکر است که در تعیین سبک اشعار فرید کتاب کلیات سبک شناسی دکتر سیروس شمیسا الگو و معیار قرار گرفت و به همین علت اشعار فرید در سه سطح زبانی ، فکری و ادبی مورد تحلیل قرار گرفت. این رساله مشتمل بر شش فصل است. فصل اول : کلیات و تعاریف ، فصل دوم : سیمای زندگی فرید ، فصل سوم : بررسی سطح زبانی ، فصل چهارم : بررسی سطح فکری ، فصل پنجم : بررسی سطح ادبی ، فصل ششم : ضمائم. در فصل اول کلیاتی از قبیل سبک ، سبک شناسی ، مکاتب سبک شناسی و چگونگی تحلیل یک اثر برای دست یابی به سبک آن مورد بررسی قرار گرفت. در فصل دوم ، ابتدا زندگینامه فرید – قادر طهماسبی – سپس مصاحبه ای که در تاریخ 25/5/1388 از او – توسط نویسنده رساله - به عمل آمد ، ذکر شد. در این مصاحبه سعی شد از تکرار سوالهایی که در مصاحبه های قبلی پرسش شده بود ،اجتناب شود. به همین علت مصاحبه سایر محمدی در پایان ، به عنوان تکمله ذکر شد. فصل سوم بررسی سطح زبانی اشعار فرید است. در این بخش اشعار فرید در سه بخش آوایی ، واژگانی و نحوی مورد بررسی قرارگرفت. بخش آوایی خود به چهار بخش جزئی تر- موسیقی بیرونی ، کناری ، معنوی ، درونی - تقسیم شد. به عبارتی دیگر بخش سوم شامل شش بخش است و حجم بالای آن در مقایسه با دیگر فصول به همین علت است. شاخصه های سبکی اشعار فرید در سطح زبانی عبارت است از: کاربرد وافر وزنهای متوسط و کوتاه و عدم کاربرد اوزان بلند؛کاربرد بحرهای مشهور ادب فارسی؛ عدم تنوع بحور؛کاربرد زحافات مختلف بحور و جلوگیری از ملال و یکنواختی ناشی از تکرار وزن؛ رمل ، مجتث ، مضارع از پرکاربرد ترین بحور به کار رفته در اشعار فرید؛ رمل وزن بارز غزل و هزج وزن بارز مثنوی های فرید ؛کاربرد وسیع دو اختیار اضافه و حذف در پایان ابیات و مصراعها ؛ هنجارگریزی در حوزه اختیارات شاعری و تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه در قالب غزل؛ نقش پر رنگ قافیه های مقید در اشعار ؛ بسامد بالای التزام حرف ردف در قافیه و غنا بخشیدن به موسیقی کناری ؛ کاربرد اندک حروف پس از وصل تا آنجا که بیشتر قافیه های موصوله در اشعار فرید تنها مزین به حرف وصل است ؛ بسامد بالای کلمات مختوم به های بیان حرکت در قافیه موصوله – کلماتی مثل پروانه ، گریه ، بهانه و....؛کاربرد قافیه طبق موازین علم قافیه تا آنجا که در سه دفتر شعر او تنها 150 مورد عدم رعایت اصول قافیه مشاهده شد که 60 مورد آن تکرار قافیه در حد یک بار در سطح شعر بود ؛ نقش پر رنگ جناس به ویژه جناس لاحق و مضارع در قافیه ؛ غنی سازی موسیقی کناری با یکسانی صامت ، مصوت و هجاهای یکسان ناشی از کاربرد انواع جناس ؛ ایجاد وحدت و پیوند محکم در محور عمودی شعر با کاربرد انواع جناس در قافیه ؛ بسامد بالای ردیف به ویژه ردیفهای فعلی در اشعار ؛ ایجاد پیوند و وحدت محکم در محور عمودی شعر با کاربرد ردیفهای چند هجایی و طولانی؛ ایجاد تحرک و جوشش در فضای شعر با انتخاب ردیفهای فعلی و طولانی ؛ بسامد بالای مراعات النظیر ، تضاد و حسامیزی در حوزه موسیقی معنوی ؛ بسامد 87/9% حسامیزی در اشعار فرید ، سایه ای از سبک هندی در اشعار او ؛ نقش پر رنگ تلمیح در اشعار فرید؛ تلمیح به عاشورا و مصائب کربلا ، ائمه و بزرگان دین، پیامبران و وقایع زندگی ایشان ، مسائل سیاسی و اجتماعی از جمله برجسته ترین تلمیحات به کار رفته در اشعار فرید؛ غنای موسیقی درونی؛ تکرار به دو صورت مرئی و نامرئی و نقش پر رنگ آن در غنی سازی موسیقی درونی اشعار فرید ؛ جناس پرکاربردترین انواع تکرار در اشعار فرید؛ حفظ وحدت عمودی شعر با انواع مختلفی از تکرار همچون: تکرار واژه در اول مصراعها ، تکرار واژه در طول چند مصراع و....؛ برجسته سازی واژگانی و نحوی در اشعار ؛ نقش پر رنگ آرکائیسم در برجسته سازی نحوی و واژگانی ؛ کاربرد ترکیبات بدیع به دو صورت واژه های ابداعی شاعر و پیوند اعجاب انگیز کلمات در محور هم نشینی ؛ بسامد بالای اسمهای بسیط ، زبان ساده و مردمی در اشعار فرید . فصل چهارم به بررسی سطح فکری اشعار فرید اختصاص یافت.دکتر شمیسا درباره بررسی سطح فکری معتقد است: مختصات فکری در زبان منعکس می شود و از چنان اهمیتی برخوردار است که باید جدا از زبان مورد بررسی قرار گیرد. (شمیسا،1386الف: 213) از طرفی فرید شاعری متعهد است و پیام سرلوحه شعر اوست.او به عنوان شاعر برجسته انقلاب و هشت سال دفاع مقدس بسیاری از شاخصه های شعر را ، به ویژه در محتوا دگرگون می کند و با نگاه جدید خود به مسائل مذهبی و اجتماعی شعر را به گونه ای دیگر می آفریند. غزل در نگاه او عرصه ای است برای بیان مفاهیم مختلفی همچون حماسه ، منقبت امامان و بزرگان دین ، عاشورا و مصائب کربلا و.... او غزل را به چند بیتی مختصر محدود نمی کند، بلکه در بیان مفاهیم و محتوای اشعار خویش حدود ابیات غزل را می شکند و رستاخیزی عظیم در عرصه غزل آشکار می سازد. مثنوی های فرید نیز همانند غزلهای اوست . به عبارتی دیگر فرید مثنوی سرا درست همانند فرید غزل سراست. با توجه به موارد فوق چنین برداشت شد که بررسی سطح فکری در اشعار فرید از اهمیتی بیش از سطح ادبی برخوردار است و به همین علت فصل چهارم به بررسی اندیشه و مضامین اشعار فرید اختصاص یافت.در نتیجه بررسی اندیشه و مضامین سروده های فرید، پرکاربردترین مضامین اشعار او عبارت است از: تجلی دوباره عرفان ، مفاهیم عرفانی ، دنیاگریزی ، نفی عقل جزئی نگر و تقابل عقل و عشق ؛ اجتناب از صوفیگریهای یأس آلود ، مرید تراشی ها و انتظارهای طاقت فرسای بی عمل ؛ اندیشیدن به عرفان کاربردی ؛ پیوند عرفان ، شهادت و حماسه ؛ درآمیختن غزل با حماسه و تولد «غزل – حماسه» های شگرف در اشعار؛کاربرد واژه ها ، لغات ، اصطلاحات جنگ و دفاع مقدس؛ نقش پررنگ عاشورا و مصیبت کربلا در سراسر ابیات ؛ یاد شهدا ، اندوه از دست دادن آنان ، حسرت از بازماندن در حصار دنیا و شهادت طلبی؛ یاد ائمه ، بزرگان دین و تلمیح به وقایع زندگی ایشان ؛ یاد پیامبران و تلمیح به وقایع زندگی آنان ؛ استفاده از تعابیر ، مفاهیم و اصطلاحات مذهبی ؛ شعر انتظار ؛ یاد امام و انقلاب ؛ اشاره به رخدادهای سیاسی ، اجتماعی ؛ استقامت ، پایداری و دعوت به آن ؛ غفلت ستیزی ، دعوت به هوشیاری و حقیقت طلبی ؛ پیام و نقد اجتماعی ؛ شکایت از اوضاع نابسامان شعر و شاعری ؛کاربرد اسطوره و باورهای عامیانه به ضرورت فضای حماسی حاکم بر جامعه ؛ پری ، دیو؛ اشک و گریه و اندیشیدن به پرواز. فصل پنجم به بررسی سطح ادبی اشعار فرید اختصاص یافت . مسائل علم بیان در این فصل از اهمیت بالایی برخوردار است. فرید شگردی ویژه در به کار بردن تشبیهات فشرده و موجز دارد و به همین علت در اشعار او حجم بالایی از تشخیص ، تشبیه بلیغ – به ویژه به صورت ترکیب اضافی – و استعاره را مشاهده می کنیم. حجم بالای تشخیص یا جان انگاری در اشعار فرید تجلی گر سایه ای از سبک هندی در اشعار اوست. نتایج حاصل از بررسی سطح ادبی در اشعار فرید عبارت است از: تمایل شاعر به ایجاز و فشرده گویی در حوزه صور خیال تا آنجا که تشخیص ، تشبیه بلیغ و استعاره از پرکاربردترین عناصر صور خیال در اشعار اوست؛ تشخیص یا جان انگاری با بسامد 05/35% یکی از شاخصه های سبکی اشعار فرید ؛ وفور تشخیص ، نشانی از سایه سبک هندی بر اشعار فرید ؛ توجه فرید به انسان در حیطه جان انگاری و کاهش استعاره مکنیه و افزایش تشخیص ؛ تمایل فرید به تشبیهات موجز و فشرده به ویژه تشبیه بلیغ در قالب ترکیب اضافی ؛ فرید با به کار بردن انواع تشبیهات فشرده و موجز مثل تشبیه بلیغ ، استعاره و تشخیص همانند سازی را به یکسان سازی نزدیک کرده است و نوعی اغراق در حوزه تشبیه به نمایش می گذارد ؛ شکوفایی نمادهای مذهبی همانند کاکل انار در اشعار ؛ کاربرد نمادهای اختصاصی همچون پری ، دیو ، سیب ، هندوانه ، شانه و سرودن اشعار سمبلیک مثل « دوئل دو گاو » فرید را به حیطه شاعران سمبلیک سوق می دهد ؛ وفور تشبیهات حسی به حسی -98/46% - و عقلی به حسی- 08/45% - ؛کم رنگی مجاز و کنایه در اشعار به علت زبان ساده ، روان و خالی از ابهام فرید ؛ مراعات النظیر ،جناس ، تضاد ، حسامیزی و تلمیح برجسته ترین آرایه های ادبی در اشعار فرید. برای بررسی و استخراج شاخصه های سبکی در اشعار فرید سه دفتر پری ستاره ها ، پری بهانه ها و پری شدگان به طور کامل مورد بررسی قرار گرفت و بسیاری از شاخصه های سبکی اشعار او به صورت آماری در رساله ذکر شد. حجم نمونه ها و شواهد به اندازه ای بود که اگر در ذیل هر مطلب به طور کامل ذکر می شد ، جدا از بالا رفتن حجم فصول ، خواننده نیز از مطلب اصلی به دور می افتاد. به همین علت فصلی تحت عنوان ضمائم در نظر گرفته شد . در این فصل تمامی شواهد فصول قبل که امکان ذکر آن در ذیل مطلب نبود با مشخص کردن فصل و عنوان بخش برای اطلاع خواننده ذکر شد. برای مثال در بخش اختیارات شاعری در اشعار فرید قسمت اعظمی از اختیارات مثل اضافه و حذف که بسامد بالایی در اشعار فرید داشت ، به بخش ضمائم منتقل شد و نتایج حاصل از بررسی کل اختیارات با توضیحات ، جدول و نمودار نشان داده شد. از آنجا که فرید شاعر غزل است و بسیاری از شاخصه های سبکی او در غزلهایش نمود یافته ، بسیاری از شواهد و مثالها که در ذیل مطالب فصول ذکر شد ، از پری ستاره ها انتخاب و شواهد دفاتر دیگر به فصل ضمائم منتقل شد.